دکتر جان واتکینس پرزیدنت سابق انجمن بین المللی هیپنوتیزم بالینی و تجربی در کتاب درسی خویش با عنوان تکنیکهای هیپنوتیزم درمانی ،زمانی که با توجه به گذر تاریخ یا کرونولوژی به شرح خلاصه ی تاریخ هیپنوتیزم در دوران پیش از تاریخ می پردازد ، چنین اظهار نظر می کند :

هیپنوتیزم احتمالاً توسط انسان بدوی به عنوان تنها روش درمانی مورد استفاده قرار می گرفته است .

وولبرگ ، یک استاد بزرگ هیپنوتیزم در صفحه ی نخست از کتاب درسی خویش با عنوان هیپنوتیزم پزشکی ، چنین از کشورهائی یاد می کند که برای اولین بار از هیپنوتیزم و خود هیپنوتیزم برای اهداف درمانی استفاده می کرده اند :

در حدود 4000 سال پیش از میلاد ــ یعنی 6000 سال پیش ــ مغان ایرانی و یوگیان هندی با اعمال فرسایشی ، خود را در شرایط خود هیپنوتیزمی قرار می دادند و در آن شرایط به این بــاور می رسیدند که بــه امـــکانات و قدرتهای درمانی عظیمی دست یافته اند .

واتکینس در کرونولوژی یا سیر تاریخی هیپنوتیزم همراه و همگام با تمدنهای باستانی ، چنین از حضور و وجود هیپنوتیزم در آستانۀ تاریخ سخن می گوید :

هیپنوتیزم در هندوستان توسط یوگیان و در معابد یونان به عنوان خواب درمانی مورد استفاده قرار می گرفت .

دوران آئین مانی از لحاظ حضور هیپنوتیزم ـ شاید درست به شکل کنونی ـ بسیار شگفت انگیز بود . در قرن گذشته پس از یک زلزله در تاجیکسان ، در ناحیه ی تورفان غار نهفته ای را آشکار کرد که در آن یک کتابخانۀ عظیم از دوران و آئین مانی وجود داشت که تنها در ارتباط با هیپنوتیزم و رواندرمانی اطلاعات زیادی را ارائه داد . بر این مآخذ در اینجا به نکاتی از متن و زیرنویس صفحه ی 280 از کتاب ایران در زمان ساسانیان تألیف پروفسور آرتورکریستن سن می پردازیم که این کتاب توسط استاد فقید رشید یاسمی به زبان فارسی ترجمه شده است و در آن به صورت مکرربه منابع کشف شده در زمینه مهارت مانی در علم پزشکی هم اشاره شده است :

در منابع مذهب مانی و [ منابع افراد ] ضد مذهب مانی گاهی صحبت از مهارت مانی در علم طب به میان آمده

است . علم طب نزد پیروان مانی نبایستی فرقی با معلومات طبی زردشتیان آن عصر داشـته باشد و ایـنها سه

راه برای معالجه داشتند :

معالجه با کارد ، معالجه با گیاهان طبی [ گیاهان داروئی با توجه به واژۀ دارو به معنی درخت ـ دارو درخت ]

و معالجه با کلام مقدس . به باور مانی و زردشتیان ، کلام یا دعاها و اوراد مـذهبی ، مـؤثرترین وسیلۀ دفع

دیوانی تصور می شده اند که سبب ایجاد بیماری می شده اند .

یک جلسۀ هیپنوتیزم برای تغییر افکار

در سطور پیشین به استناد منابع مذهب مانی و حتی اظهار نظرهای مخالفان وی ، متذکر شدیم که مانی در علم طب مهارت داشته است . همینطور بر اساس متون و آثار خطی مانویان ، در جلسه ای به شرح زیر ، مانی مهرشاه حاکم ولایت میشان و ولایت پیروز را به این صورت هیپنوتیزم کرده و موجبات گرویدن شاهزادۀ ساسانی را به آئین خویش فراهم می سازد که یک روان درمانی شگفت انگیز به حساب می آید :

« مهر شاه دشمن رسول خدا [ منظور وی مانی است ] بود . باغی بسیار با شکوه و پهناور داشت ، که بی نظیر بود . مانی به حضور مهرشاه رفت که در باغ ضیافتی شگرف آماده کرده بود . در نهایت شادمانی بود . شاهزاده به پیغمبر [ منظور مانی است ] گفت : « آیا در بهشتی که به آن مرا می خوانی ؟ باغی چون باغ من هست ؟ »

آنگاه مانی از بی اعتقادی شاهزاده آگاه شد و به قدرت خویش ، بهشت نور را با همۀ ایزدان و موجودات ربانی و همۀ سعادت و بهجت جنانی را به وی نمود . در این مدت شاهزاده بیهوش بود و این حال سه ساعت دوام یافت . پس مانی دست بر سر او نهاد تا به هوش آمد . آنچه دیده بود به خاطر داشت ، چون برخاست به پای او [ مانی ] افتاد و دست راست او را در دست گرفت .

به روایت کتاب الفهرست ، همین فیروز بوده که مانی را به حضور شاهپور شاه ساسانی می برد . گویند شاهپور علاج فرزند مریض خود را از او خواست ... در کتابهای باستانی به گستردگی و تشریفات خروج دیوان و ارواح پلید از بدن اشاره شده که هم اکنون هم این روشها در هیپنوتیزم درمانی با بیان یا قرائت دیگر معمول است .

میراثهای فرهنگی عظیم آئین مانی

پیش از این اشاره شد که پایه های طب مانوی که می تواند یکی از کهن ترین روشهای طب بومی ، سنتی و یا مرسوم در این کشور در قدیم بوده باشد بر 3 پایه نهاده شده بود که عبارت بودند از :

1 ـ معالجه با کارد 2 ـ معالجه با گیاهان طبی 3 ـ معالجه با کلام مقدس

با توجه به اینکه به باور مانی همانند زردشتیان هم زمان او ، کلام ــ یعنی دعاها و اوراد مذهبی مؤثرترین وسیلۀ دفع دیوانی بوده است که سبب بیماری می شده اند ، مانند سایر تمدنهای باستانی و حتی مطابق با آنچه که در شرایط کنونی در بسیاری از کشورهای جهان رایج است ، تسخیر روحی و درمان آن در قدیم بسیار معمول بوده و هنوز هم هست .

دفع ارواح خبیث و بیماریزا

بر اساس این باور قدیمی ، در اطراف اماکن انسانی به وفور موجودات مجرد و غیرمادی وجود دارند . این ارواح که هم می توانند خبیث و بیماریزا و هم خوب و مددکار باشند ، در همه جا و همه وقت به وفور مشاهده می شوند ، هر چند در اماکن تاریک و متروک از جمله قبرستانها ، آب انبارهای قدیمی ، حتی زیر زمین خانه ها حضور بیشتری دارند . این روحها بسیار مشتاق هستند که با تسخیر بدن انسان و روح انسان ، اختیار و رفتارهای او را به دست بگیرند .

در فرهنگ ما به بیماران روانی دیوانه ـ کسی که رفتارش مثل دیو است ـ و یا مجنون ـ کسی که جن به کالبدش رفته ـ هم اطلاق می شود . شگفت انگیز این که در هندوستان هم همین واژه دیوانه وجود دارد . بنابر این به احتمال زیاد پیش از مهاجرت هندوها و آریائی ها به هند و ایران ، مثل سایر تمدنهای چوپانی و صحرا نشینی این مفاهیم در این قبایل صحرا گرد آریائی وجود داشته و کسی که حتی یک شب در چادری یا غاری شنونده صداهای شبانه در بیابانها بوده باشد ، بهتر متوجه این معنی می شود .

در دفتر چهارم از مثنوی معنوی مولوی ، در قالب بیان داستانی از عارف نامی ابویزید بسطامی ، به مضمون ورود جن و پری به بدن انسانها و تسخیر روح و بدن آنها هم اشارۀ صریحی دارد :

چون پری غالب شود بر آدمی ، سلب گردد زو صفات آدمی ... و ادامه می دهد که در این شرایط تسخیر روحی، هر سخنی که این فرد جن زده یا پری زده بگوید ، در حقیقت آن پری گفته شده است .

در شرایط کنونی به شهادت عینی اینجانب که در طول جنگ تحمیلی در 8 سال جنگ ، اینجانب 9 بار در سفرهای یک ماهه به مأموریت در سیستان و هرمزگان و تقریباً اکثریت جزایر خلیج فارس رفتم ، فرهنگ زار هم اکنون هم در جنوب ایران بسیار فعال است و من بارها شاهد مراسم آن بوده ام و این مراسم را پیش از آن در مصر و سودان هم به صورت مشابه دیده بودم .

نه تنها همکار فقید دکتر ساعدی کتاب بسیار جالبی توسط مؤسسه امیرکبیر منتشر کرده ، بلکه دو فیلم سینمائی بسیار جالب به صورت مستند توسط فیلمساز برجسته مهرجوئی درشرح و بیان مراسم زار درمانی ، در این زمینه تهیه شده اند و در فیلم باشو غریبۀ کوچک که در زمان جنگ و در ارتباط با وقایع جنگ با شرکت خانم فاطمه معتمد آریا تهیه شده بود ، صحنه هائی از آئین زار وجود دارد .

تأکید اینجانب بر روی جنبه های روانی هیپنوتیزم و پدیده های هیپنوتیزمی در ارتباط با طب سنتی این است که تصور می کنم اینجانب با ترجمۀ کتاب درمانهای غیرمتعارف ـ فصلی از کتاب درسی روان پزشکی در سطح جهانی ، این قسمتها با توصیف و گستردگی مقدور چاپ شده و شایسته می دانستم که به این قسمت مهجور از طب سنتی ایران هم اشاره شود .

در کلیسای واتیکان به صورت سنتی 35 کشیش به صورت تخصصی به مراسم خروج ارواح خبیثه ـ شیطان ـ از بدن می پردازند که پاپ جدید دستور افزایش آن به 250 کشیش را ـ بر اساس آنچه از رادیوهای معتبر بین المللی شنیده ام ـ صادر فرموده است .

در حدود 40 سال پیش نسل ما در سینماهای تهران فیلم ترسناک جن گیر یا EXORCIST را دیده و این روزها در حاشیه ی بزرگراه مدرس با تابلوی یک برنامۀ نمایشی با نام « جن گیر » مواجه هستیم و در آمریکا هم فیلم جدیدی به نام « جن گیر » که جدید و ترسناک است در دست تهیه است و شنیدیم که جناب پاپ اعظم هم دستور تأسیس یک انستیتوی عالی تحقیقاتی در زمینه ای ارواح بیماریزا را صادر فرموده اند .

در هر حال ، در حدود 20 سال پیش که اینجانب کتاب روحهای تسخیر شده تألیف دکتر ویلیام سارجنت را ترجمه می کردم که این همکار روانپزشک با سمت دبیر اتحادیه ی انجمن های روانپزشکی جهان به دنبال کشف معماهای تسخیر روح در سراسر جهان بود و آنرا با قدرت و وفور در اکثریت مردمان جهان به گزارش مستند و تصویری کشانده و در زیر عنوان ترجمه این کتاب ، ناشر محترم ـ مؤسسه انتشاراتی امیرکبیر ـ عنوان پدیده های هیپنوتیزمی را روی جلد آورده بود ، آرزو داشتم که روزی از نقش پدیده های هیپنوتیزمی در طب سنتی ایران نامی به میان آید و در جائی و مکانی اهمیت و ابهت فرهنگی و تاریخی این پدیده مطرح شود .

مستشرق نامدار پروفسور نیکلسون که برای اولین بار کتاب مثنوی ، تذکره الاولیاء عطار و ... تصحیح وتدوین کرده ، در کتابی با عنوان عرفای اسلام ، نیکلسون این باور را مطرح کرده که پدیده های عجیبی مانند پرواز بر آسمانها و راه رفتن روی آب دریاها که صوفیان با عناوین کرامات یا خرق عادات از آنها یاد می کند ، به احتمال بسیار زیاد در شرایط خلسه و جذبه بوده است . این اثر توسط خانم دکتر همادخت همائی دختر دانشمند استاد همائی فقید ترجمه و توسط انتشارات همائی منتشر شده است .

نتجه گیری پایانی

تمام روشهای طب سنتی که با تشریفات وتلقینات کلامی یا غیرکلامی و بدون پایه و اساس فیــزیولوژیک بیان می شوند ، می توانند معادل با هیپنوتیزم تلقی شوند . از جمله روشهائی در طب سنتی که مرتبط با فرهنگ و تاریخ یک ملت است و در سایر کشورها آن تأثیر پذیری منطقه ای ندارد . برای مثال ، در برخی از کتابهای معتبر اساتید هیپنوتیزم حتی شعبه های مهمی از طب سنتی ملل دیگر مانند طب سوزنی ، نوعی هیپنوتیزم درمانی بر اساس باور ، تشریفات و تلقین تلقی می شود . این توجیه به این رشته جالب طب سنتی اعتبار و توجیه علمی هم می دهد.

این مطلب به صورت سخنرانی درسمینار طب سنتی ایران در دهم آبانماه 1389 در دانشکدۀ توانبخشی

دانشگاه تهران ارائه شد .